{ Lektury.sys }

Kompendium wiedzy z języka polskiego zoptymalizowane dla Matematyków i Informatyków. Struktura, logika, konkrety.

#Antyk #Średniowiecze #Renesans #Barok #Oświecenie #Romantyzm #Pozytywizm #Młoda_Polska #XX_Lecie #Współczesność

Antyk (XIX p.n.e. - 476 n.e.)

Biblia Wielu Autorów Epicko-Liryczna

Struktura danych: Zbiór niejednolitych ksiąg (46 ST + 27 NT). Słowo "Testament" = Przymierze.

Języki źródłowe: Hebrajski (ST), Grecki (NT, ST), Aramejski (fragmenty).

Cechy stylu (Algorytm Stylistyczny):

Funkcja parenetyczna (nakaz, apel).
Paralelizmy składniowe (rytmizacja, powtarzalność sekwencji).
Prostota składniowa (dominacja współrzędnych).
Symbolika znaczeniowa.

Kluczowe Motywy:

Genesis (Powstanie świata/człowieka).
Wina i Kara.
Hiob (Cierpienie niezawinione).
Vanitas (Księga Koheleta - marność, ale z sensem).
Apokalipsa (Eschatologia).

Ody (Wybór) Horacy Liryka

O co poeta prosi Apollina: Horacjanizm ("Złoty Środek"). Żyj w zgodzie z naturą, umiar (optymalizacja zasobów życiowych).
Exegi Monumentum: Sztuka jako nieśmiertelność ("Pomnik trwalszy niż ze spiżu"). Twórczość jako backup osobowości.
Do Leukonoe: Carpe Diem. Nie trać czasu na predykcję przyszłości (wróżby), bo zmienne są nieznane. Korzystaj z chwili bieżącej.

Iliada Homer Epos

Czas akcji: ok. 50 dni z 10. roku wojny trojańskiej (1184 p.n.e.).

Core loop (Fabuła): Gniew Achillesa (zabrano mu zmienną 'Bryzeida'). Achilles wchodzi w stan 'idle' (wycofuje się). Ginie Patroklos -> Achilles wraca -> Zabija Hektora -> Zwraca ciało Priamowi.

Cechy: Styl podniosły, stałe epitety (formuły ułatwiające zapamiętywanie w kulturze oralnej), porównania homeryckie.

Król Edyp / Antygona Sofokles Tragedia Antyczna

Król Edyp

Edyp: Algorytm ucieczki przed przeznaczeniem, który prowadzi do jego wypełnienia (Paradoks). Zabija ojca, żeni się z matką.
Jokasta: Matka/Żona. Popełnia samobójstwo (Critical Error).
Tejrezjasz: Input danych o przyszłości (Wróżbita).

Antygona

Konflikt Tragiczny: Prawo Boskie (Antygona - pochówek brata) vs Prawo Ludzkie (Kreon - zakaz).
Kreon: Tyran, sztywny kod moralny prowadzący do katastrofy systemu.
Antygona: Wierność wyższym wartościom, ofiara.

Średniowiecze (X - XV w.)

Bogurodzica Autor Nieznany Hymn / Carmen Patrium

Najdawniejsza polska pieśń religijna. Archaizmy. Struktura modlitewna (Deesis) - pośrednictwo Maryi i Jana Chrzciciela do Boga.

Legenda o św. Aleksym Hagiografia

Wzorzec parenetyczny: Asceta.

Przebieg: Rezygnacja z bogactwa i żony (Famijany) w noc poślubną -> Życie w nędzy -> Powrót nierozpoznanym (16 lat pod schodami własnego domu) -> Śmierć i Cuda (dzwony same biją, uzdrowienia). List w dłoni zmarłego mogła wyjąć tylko żona.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Moralitet / Dialog

Danse Macabre: Taniec śmierci - równość wszystkich stanów wobec śmierci.
Obraz Śmierci: Rozkładające się ciało kobiece z kosą.
Polikarp: Mędrzec, który traci mądrość (output = null) w obliczu śmierci.

Pozostałe utwory:

Dzieje Tristana i Izoldy: Miłość fatalna, napój miłosny.
Pieśń o Rolandzie: Epos rycerski. Etos rycerza (Bóg, Honor, Ojczyzna).
Boska Komedia (Dante): Alegoryczna podróż (Piekło, Czyściec, Niebo).
Wielki Testament (Villon): Ubi sunt? (Gdzie są niegdysiejsze śniegi).
Lament Świętokrzyski: Matka Boska jako cierpiąca matka (ludzki wymiar).
O zachowaniu się przy stole: Etykieta (Savoir-vivre).

Renesans (1543 - 1584)

Makbet / Hamlet William Szekspir Dramat Szekspirowski

Makbet

Analiza żądzy władzy. Makbet sterowany przez Wiedźmy (przepowiednia) i Lady Makbet (ambicja). Pętla zbrodni: Zabicie króla Duncana -> Zabicie Banka -> Szaleństwo -> Śmierć.

Hamlet

Dramat niezdecydowania. Duch Ojca żąda zemsty na Klaudiuszu (bratobójcy). Hamlet udaje obłęd, by debugować rzeczywistość ("Być albo nie być"). Finalny crash systemu: giną wszyscy główni bohaterowie.

Cechy dramatu: Zerwanie z zasadą trzech jedności, sceny zbiorowe, fantastyka, złamanie decorum.

Fraszki, Pieśni, Treny Jan Kochanowski

Fraszki: Krótkie utwory wierszowane ("O żywocie ludzkim", "Na lipę"). Humor, refleksja, obraz epoki.
Pieśni: Horacjanizm, stoicyzm + epikureizm. "Pieśń o Sobótce", "Czego chcesz od nas Panie".
Treny (XIX utworów): Zapis kryzysu światopoglądowego po śmierci córki Urszuli.
Algorytm żałoby: Pochwała zmarłej -> Żal/Bunt -> Kryzys wiary -> Ukojenie (Sen, Tren XIX).

Barok (XVII - XVIII w.)

Świętoszek Molier Komedia

Satyra na fałszywą pobożność (dewocję). Tartuffe oszukuje Orgona, przejmując kontrolę nad jego domem i majątkiem. Demaskacja hipokryzji.

Poezja Barokowa (Konceptyzm)

J.A. Morsztyn ("Do trupa"): Paradoks. Porównanie zakochanego do trupa. Trup ma lepiej, bo nie czuje bólu.
D. Naborowski ("Marność", "Krótkość żywota"): Vanitas. Życie to dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk. Czas jako czwarta, niszcząca zmienna.
W. Potocki ("Zbyt polskie...", "Pospolite ruszenie"): Krytyka sarmatyzmu, warcholstwa i nietolerancji.

Pamiętniki (J.Ch. Pasek): Obraz sarmaty (awanturnik, procesowicz, patriota). Język potoczny + makaronizmy (wtrącenia łacińskie).

Oświecenie (1764 - 1812)

Dzieła Wybrane Ignacy Krasicki

Monachomachia: Poemat heroikomiczny. Wojna mnichów. "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi". Rozwiązanie konfliktu przez wielki puchar wina.
Satyry ("Żona modna", "Pijaństwo", "Do króla"): Dydaktyzm. Krytyka wad narodowych (sarmatyzm, bezkrytyczne naśladownictwo mody, alkoholizm).
Bajki ("Szczur i kot", "Ptaszki w klatce"): Alegorie. "Szczur i kot" - pycha gubi (szczur chwalił się podczas mszy i zjadł go kot).
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki: Pierwsza polska powieść. Model edukacyjny: Dom -> Podróż (Nipu - Utopia) -> Praca u podstaw.

Romantyzm (1822 - 1864)

Dziady (cz. II, IV, III) Adam Mickiewicz Dramat Romantyczny

Cz. II: Obrzęd ludowy. Moralistyka: "Kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże". Duchy lekkie, ciężkie, pośrednie.
Cz. IV: Gustaw (nieszczęśliwy kochanek) vs Ksiądz (racjonalista). Monolog o miłości i cierpieniu.
Cz. III: Martyrologia narodowa. Przemiana Gustawa w Konrada (Wielka Improwizacja - spór z Bogiem). Mesjanizm ("Polska Chrystusem Narodów").

Pan Tadeusz Adam Mickiewicz Epopeja

Wątki główne:

Spór o zamek (Soplicowie vs Horeszkowie).
Działalność Księdza Robaka (Jacek Soplica - rehabilitacja, emisariusz).
Miłość Tadeusza i Zosi.
Wątek historyczny (Nadzieje związane z Napoleonem, 1811-1812).

Finał: Polonez (symbol zgody), rehabilitacja Jacka Soplicy, zaręczyny.

Inni romantycy:

Kordian (Słowacki): Winkelriedyzm (Polska żołnierzem, nie Chrystusem). Próba zabicia cara.
Nie-Boska Komedia (Krasiński): Rewolucja społeczna jako apokalipsa. Hrabia Henryk vs Pankracy.
Cierpienia młodego Wertera (Goethe): Weltschmerz (Ból istnienia). Samobójstwo z miłości.

Pozytywizm (1864 - 1890)

Lalka Bolesław Prus Powieść Realistyczna

Stanisław Wokulski: Hybryda (Romantyk w miłości, Pozytywista w działaniu). Kupiec, który dorobił się na wojnie, by zdobyć Izabelę Łęcką.

Izabela Łęcka: Arystokratka, "Lalka" salonowa. Pusta wewnętrznie, ceni tylko pieniądz i pochodzenie.

Ignacy Rzecki: Idealista polityczny (Bonapartysta), "ostatni romantyk". Pamiętnik Rzeckiego.

Julian Ochocki: Idealista nauki (latające metale, technologia).

Przesłanie: "Rozkład społeczny" - brak współpracy między warstwami społecznymi niszczy jednostki wybitne.

Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski Powieść Psychologiczna

Rodion Raskolnikow: Teoria "Nadczłowieka". Dzieli ludzi na "wszy" i "właściwych". Zabija lichwiarkę, by sprawdzić przynależność do grupy wyższej. Porażka teorii w zderzeniu z sumieniem.

Sonia: Ewangeliczne cierpienie, poświęcenie. Prowadzi Rodiona do nawrócenia.

Porfiry Pietrowicz: Śledczy, gra psychologiczna z mordercą.

Trylogia (Sienkiewicz): "Ku pokrzepieniu serc". Kmicic (Potop) - modelowa przemiana z warchoła w patriotę.
Gloria Victis (Orzeszkowa): Nowela o Powstaniu Styczniowym. Pamięć o bohaterach.
Nana (Zola): Naturalizm. Determinizm biologiczny. Degradacja moralna kurtyzany.

Młoda Polska (1891 - 1918)

Wesele Stanisław Wyspiański

Diagnoza społeczeństwa: Chłopomania (fascynacja wsią) jest powierzchowna. Inteligencja jest bierna ("Dziennikarz", "Poeta"), Chłopi są gotowi ale bez przywództwa ("Czepiec").

Symbole: Złoty Róg (szansa na niepodległość), Czapka z pawimi piórami (próżność, prywata), Chochoł (marazm, uśpienie narodu - chocholi taniec).

Finał: Miało być powstanie, jest taniec w letargu. "Miałeś chamie złoty róg".

Chłopi Władysław Reymont Epopeja Chłopska

Struktura: 4 pory roku (Jesień, Zima, Wiosna, Lato). Życie determinowane rytmem biologicznym i liturgicznym.

Maciej Boryna: Autorytet, przywiązanie do ziemi, umiera sypiąc ziarno (symbol trwania).
Jagna: Instynkt, natura, obcość w gromadzie (artystka), ostatecznie wywieziona na gnoju.
Antek: Konflikt pokoleń o ziemię i kobietę, ewolucja bohatera.

Jądro Ciemności Joseph Conrad

Podróż rzeką Kongo = Podróż w głąb ludzkiej podświadomości.

Kurtz: Człowiek cywilizowany, który w warunkach braku kontroli społecznej staje się bestią ("Zgroza! Zgroza!"). Krytyka kolonializmu.

XX-Lecie Międzywojenne (1918 - 1939)

Ferdydurke Witold Gombrowicz Groteska

Główne pojęcia (Słownik Gombrowicza):

Pupa: Infantylizacja, traktowanie dorosłego jak dziecka ("Upupianie").
Gęba: Narzucanie ról społecznych, brak autentyczności. Przed gębą ucieka się w inną gębę.
Łydka: Nowoczesność, biologizm, swoboda obyczajowa (Rodzina Młodziaków).

Fabuła: Józio (30 lat) zostaje cofnięty do szkoły. Walka z formą w szkole (pojedynki na miny), na stancji (Młodziakowie) i w dworku (tradycja).

Przedwiośnie Stefan Żeromski

Cezary Baryka: Dojrzewanie w cieniu rewolucji w Baku. Rozczarowanie Polską (brak "szklanych domów" obiecywanych przez ojca). Konfrontacja idei:

Szymon Gajowiec: Ewolucja, reformy, powolna odbudowa państwa.
Antoni Lulek: Rewolucja komunistyczna, zniszczenie klas posiadających.

Finał: Cezary idzie w marszu na Belweder, ale "osobno" (brak jednoznacznego opowiedzenia się).

Granica (Nałkowska): Schematy moralne. Zenon Ziembiewicz przekracza granice (moralną, społeczną, psychologiczną). Determinizm.
Sklepy Cynamonowe (Schulz): Oniryzm (logika snu). Mityzacja rzeczywistości. Ojciec jako Demiurg.
Szewcy (Witkacy): Katastrofizm. Upadek kultury przez kolejne przewroty (faszyzm, komunizm, technokracja).
Mistrz i Małgorzata (Bułhakow): Szatan (Woland) w Moskwie demaskuje system totalitarny.

Literatura Współczesna (1939 - Teraz)

Dżuma Albert Camus Powieść Paraboliczna

Warstwy interpretacyjne:

Realistyczna: Epidemia w Oranie.
Uniwersalna: Zło w ogóle (choroba, śmierć).
Historyczna: Wojna / Faszyzm (Brunatna zaraza).

Postawy: Dr Rieux (aktywna walka, "uczciwość"), Rambert (przemiana z egoisty we współczującego), Paneloux (ewolucja wiary), Cottard (korzysta na nieszczęściu).

Zdążyć przed Panem Bogiem Hanna Krall Reportaż

Wywiad z Markiem Edelmanem (przywódcą powstania w getcie, kardiologiem).

Demitologizacja: Odrzucenie patosu. Wybór sposobu umierania ("Śmierć z bronią w ręku jest piękniejsza").

Wyścig: Jako lekarz próbuje "osłonić płomień", gdy Bóg chce zgasić świeczkę życia.

Tango Sławomir Mrożek

Konflikt: Artur (młody konserwatysta) chce przywrócić zasady w świecie bez zasad (stworzonym przez jego rodziców, Stomila i Eleonorę).

Wynik: Artur ginie, bo idea przegrywa z brutalną siłą fizyczną (Edek).

Taniec finałowy: Tango (La Cumparsita) tańczone przez Edka i Eugeniusza. Symbol triumfu prymitywizmu i totalitaryzmu.

Inny Świat (Herling-Grudziński): Łagry sowieckie. "Człowiek jest ludzki tylko w ludzkich warunkach". Upadek moralności z głodu.
Opowiadania (Borowski): "Pożegnanie z Marią", "Proszę państwa do gazu". Człowiek zlagrowany (dostosowany do zbrodni, by przeżyć).
Rok 1984 (Orwell): Totalitaryzm, Nowomowa, Wielki Brat.